« شفاف سازی هزینه تامین هر لیتر بنزین و گازوییل در ایران»

اندیشکده انرژی اتاق کرمان، پژوهشی را با هدف شفاف‌سازی هزینه تامین یک لیتر بنزین و گازوئیل، براساس تحلیل صورت‌های مالی شرکت‌های تولیدی فعال در زنجیره فرآورده‌های نفتی در بازه ۱۳۹۸ تا ۱۴۰۲ انجام داده است. نتایج این پژوهش به شرح زیر است.

زنجیره تأمین بنزین و گازوئیل (فرآورده‌های نفتی) در ایران به صورت کلی شامل 4 بخش اصلی است، که تولید نفت در اختیار شرکت ملی نفت (از طریق 13 شرکت زیرمجموعه) و بخش‌ پالایش و خرده‌فروشی در اختیار شرکت‌های خصوصی (یا شبه دولتی) و بخش انتقال در اختیار شرکت ملی پالایش و پخش می‌باشد. تحلیل حاضر با هدف شفاف‌سازی هزینه تمام شده تأمین یک لیتر بنزین، گازوئیل و سایر فرآورده‌های نفتی و بر اساس تحلیل صورت‌های مالی شرکت‌های فعال در زنجیره فرآورده‌های نفتی در بازه 1398 تا 1402 انجام شده است. همچنین هزینه‌ها در هر بخش به «سرمایه‌ای» و «‌جاری» تفکیک شده است.

شماتیک زنجیره تولید تا مصرف فرآورده‌های نفتی و تعداد شرکت‌های فعال

بررسی صورت‌های مالی شرکت‌های تولیدی زیرمجموعه شرکت ملی نفت، نشان می‌دهد که این شرکت‌ها در سال 1402 معادل 3.7 میلیون بشکه در روز تولید نفت و میعانات گازی داشته‌اند که افزایش 500 هزار بشکه‌ای (معادل 15%) نسبت به 1401 داشته است.* 79% از تولید میانگین 3 میلیون و 60 هزار بشکه‌ای طی 5 سال اخیر سهم نفت خام و 21% سهم میعانات گازی بوده است.

* در آمار فوق، تولید نفت ذیل قراردادهای IPC لحاظ نشده است.

طی 5 سال اخیر به طور میانگین سالیانه 2 میلیون و 100 هزار بشکه نفت و میعانات در پالایشگاه‌های کشور مصرف شده که سهم میعانات از این میزان حدود 21% و نفت خام 79% بوده است. سهم میعانات از فرآورده‌های مختلف، متفاوت است. بترتیب 41% و 13% از بنزین و گازوئیل کشور از خوراک میعانات گازی حاصل می‌شود. (با توجه به هزینه تولید متفاوت، این تفاوت نوع خوراک موجب تفاوت هزینه تولید خواهد شد).

سهم 61% بنزین و گازوئیل از سبد پالایش کشور در سال 1402

پالایشگاه‌های کشور در سال 1402 بطور متوسط در هر روز معادل 340 میلیون لیتر فرآورده تولید کرده‌اند. در این میان گازوئیل و بنزین به ترتیب با 106 و 100 میلیون لیتر، اصلی‌ترین فرآورده‌های تولیدی بوده‌اند. مقایسه میانگین مارجین پالایشگاه‌های کشور در 5 سال اخیر نشان می‌دهد پالایشگاه اراک با 13.6 دلار به ازای هر بشکه، ارزش‌آفرینی بیشتری از یک بشکه خوراک دریافتی در مقایسه با 8 پالایشگاه دیگر کشور داشته است.

فرآورده‌های نفتی از چهارطریق خط لوله، نفتکش جاده‌ای، ریل و نفتکش منتقل می‌شود. بر اساس آمار منتشر شده در سال 1401، خطوط لوله احداث شده بیش از 14 هزار کیلومتر و ناوگان نفتکش جاده‌ای شرکت پالایش و پخش بیش از 11 هزار عدد بوده است. در سال 1402، بطور متوسط روزانه 265 میلیون لیتر فرآورده از طرق مختلف جابجا شده است. بر این اساس بنزین و گازوئیل با 115.5 و 114 میلیون لیتر اصلی‌ترین فرآورده‌های منتقل شده می‌باشند.

بررسی روند هزینه 13 شرکت تولیدی ذیل شرکت ملی نفت نشان می دهد که هزینه ریالی این شرکت ها به طور متوسط سالانه 45% رشد داشته اما با توجه به عدم وجود روندی مشخص در نرخ نیما، هزینه های دلاری شرکت با نوسان روبرو بوده است. سهم هزینه شرکت های تولیدکننده نفت خام، 78% و سهم شرکت های تولیدکننده گاز و میعانات، 22% از مجموع هزینه های سرچاهی تولید بوده است.

همچنین برآورد می شود هزینه تولید شرکت‌های تولیدی، معادل 29% از مجموع هزینه تولید نفت خام (شامل هزینه‌های ادارات مرکزی، تأمین مالی و اکتشاف) باشد.

روند هزینه‌های شرکت های تولیدی زیرمجموعه شرکت ملی نفت

هزینه تولید خوراک بنزین و گازوئیل به ازای هر لیتر؛ 2.6 و 3.6 سنت

همان گونه که در بریف قبل بیان شد، سبد خوراک بنزین کشور شامل 41% میعانات و 59% نفت خام است. این سبد برای گازوئیل به ترتیب برابر 13% و 87% می‌باشد. با در نظرگیری نسبت متفاوت خوراک (نفت خام و میعانات) فرآورده‌های پالایشی، هزینه تولید خوراک برای یک لیتر بنزین و گازوئیل در سال 1402 به ترتیب برابر 2.6 و 3.6 سنت می‌باشد.

هزینه پالایش هر لیتر بنزین و گازوئیل؛ 4 و 2.2 سنت

متوسط هزینه پالایشگاه ها به منظور تولید بنزین و گازوئیل طی 5 سال گذشته به طور متوسط برابر 1100 و 730 میلیون دلار می‌باشد. علت بالاتر بودن هزینه پالایش بنزین، عمدتاً مرتبط با هزینه‌های پالایشگاه ستاره خلیج فارس می‌باشد. با توجه به تولید 100 و 106 میلیون لیتری بنزین و گازوئیل در پالایشگاه‌های کشور، هزینه پالایش هر لیتر بنزین و گازوئیل در سال 1402 به ترتیب برابر 4 و 2.2 سنت می‌باشد.

علاوه بر هزینه‌های تولید و پالایش، تامین یک لیتر بنزین شامل هزینه های سربار پالایش (هزینه های شرکت‌های ذیل شرکت پالایش و پخش)، هزینه های انتقال خوراک و فرآورده‌ها و هزینه جایگاه‌های عرضه بایستی لحاظ شود. بدین ترتیب در سال 1402 سایر هزینه‌ها برای عرضه هر لیتر بنزین و گازوئیل به ترتیب برابر 4 و 3 سنت بوده است.*

* افزایش چشمگیر هزینه‌های انتقال فرآورده عمدتا ناشی از افزایش حجم انتقال فرآورده ها می باشد.

علاوه بر هزینه های جاری، هزینه های سرمایه گذاری از تولید تا توزیع نیز در محاسبه عرضه لحاظ شده است. بر این اساس هزینه سرمایه گذاری تولید هر بشکه نفت خام 16500 دلار، هزینه سرمایه گذاری هر بشکه پالایشگاه خوراک میعانات و نفت خام بترتیب 10.5 و 22.5 دلار است. هزینه سرمایه‌گذاری* تولید تا توزیع هر لیتر بنزین و گازوئیل برابر و معادل با 3.2 سنت به ازای هر لیتر می باشد.

* هزینه سرمایه گذاری بر اساس میانگین هزینه طرح‌های 28 مخزن، هزینه پالایشگاه میعانات بر اساس پالایشگاه ستاره، پالایشگاه خوراک نفت بر اساس پالایشگاه نگین مکران و خط لوله بر اساس خط لوله مهرآران-شیراز برآورد شده است.

مطابق قوانین بالادستی، 40% از درآمد حاصل از صادرات نفت‌خام، به عنوان منابع بین نسلی شناخته می شود. با توجه به میزان تولید و قیمت نفت‌خام صادراتی ایران، این سهم در سال 1402 برابر با 7 سنت به ازای هر لیتر می باشد.

با درنظر گرفتن هزینه‌های مذکور و بر مبنای داده‌های سال 1402، برآورد هزینه تولید تا خرده فروشی هر لیتر بنزین و گازوئیل به ترتیب برابر 20 و 19 سنت می‌باشد که در صورت عدم محاسبه سهم بین نسلی، هزینه به 13 و 12 سنت کاهش خواهد یافت.

بر این اساس، سهم هزینه‌های جاری از هزینه تولید بنزین و گازوئیل 47% و سهم هزینه‌های سرمایه‌گذاری 17% می باشد.